Obecne świątynie inowrocławskie pochodzą w przewadze z początków XX wieku. Są to, historycznie rzecz ujmując, świątynie, które z powodu swej młodości nie wnoszą niczego do badań dziejów miasta na soli. Górują nad miastem i stanowią wspaniałe obiekty turystyczne, jednak dla historyków i badaczy przeszłości są niemal bezużyteczne. Najstarszą z „nowych świątyń” jest kościół p.w. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny, którego początki sięgają działalności w mieście księdza biskupa Antoniego Laubitza. Prócz potocznie zwanego kościoła „Matki Boskiej”, przechadzając się po Stolicy Kujaw Zachodnich, trafimy z pewnością na kościół parafialny p.w. Św. Józefa mieszczący się na osiedlu Nowym, parafię Świętej Królowej Jadwigi, której budowę pamiętam osobiście, a nieco dalej parafię p.w. Chrystusa Miłosiernego, której dzieje sięgają początków XXI wieku. Jeszcze pachnie nowością!
Z drugiej strony miasta widzimy górujący nad osiedlem Piastowskim krzyż i spadzisty dach kościoła p.w. Św. Ducha, który zbudowany został decyzją księdza prałata Franciszka Resiaka w latach 80-tych XX wieku. Sam prałat odszedł w Panu ubiegłego roku.  Również podmiejskie dzielnice – Mątwy i Szymborze, posiadają swoje parafie, jakże młode i piękne!

Rodzi się więc pytanie, gdzie modlili się nasi przodkowie?

Jak wiecie, w centrum miasta dostrzec możemy jeszcze dwa kościoły. Nie trzeba się specjalnie znać na architekturze, by móc określić, że świątynie te są zdecydowanie starsze od pozostałych, wymienionych wcześniej. Mowa tu o parafii farnej p.w. Św. Mikołaja oraz parafii p.w. Św. Krzyża. O ile pierwsza wymaga niemalże osobnego, równie obszernego artykułu, o tyle drugą opisać można w dwóch zdaniach. Parafia Świętego Krzyża, mieszcząca się w bliskim sąsiedztwie miejskiego teatru, biblioteki i szkoły muzycznej, zbudowana została u progu XIX wieku jako świątynia ewangelicka. Wraz z trzecim rozbiorem Państwa Polskiego i napływem ludności niemieckiej, potrzeba było domu modlitwy i cmentarza wyznaniowego. Wówczas to powstała obecna parafia Św. Krzyża, którą na katolicką przemianowano dopiero w latach 60-tych XX wieku.  Parafia farna to temat tak obszerny, że poświęcę jej kilkanaście kolejnych linijek. Nim jednak do tego dojdzie, nadmienić trzeba o ostatniej, a najważniejszej historycznie, świątyni Inowrocławia. Właściwie nie jestem pewien czy mogę pozwolić sobie na porównywanie fary i bazyliki p.w. Imienia Najświętszej Maryi Panny. Od czasów niepamiętnych świątynie konkurowały o „ważność” w Inowrocławiu i na terenach przyległych. Naprzemiennie stawały się dla siebie parafiami i kościołami filialnymi. Wprawdzie to parafia farna miała znaczenie równie wielkie politycznie co wyznaniowo, lecz to w Bazylice chrzczono naszych przodków, jako że większość mieszkańców zamieszkiwała inowrocławskie przedmieścia i podlegające miastu wsie.

Geneza bazyliki sięga czasów pogańskich, czasów pierwszej chrystianizacji polan. To wówczas powstała, a jej umiejscowienie nie jest przypadkowe. Moglibyśmy dziś zastanawiać się dlaczego kościół stoi „na uboczu” a mówią o nim, że najważniejszy, że pierwszy, że wyjątkowy. Trzeba Wam wiedzieć, że obecny Inowrocław kiełkował właśnie w tamtym miejscu – w bliskiej odległości pierwszej kopalni soli, dzięki której w ogóle istnieje. Centrum obecnego Inowrocławia, stare miasto wraz ze swoimi urokliwymi kamieniczkami, wąskimi ścieżkami i całą tą, jakże piękną historią, powstało znacznie później. To dlatego właśnie historycy i regionaliści porywają się na określanie ważności obu świątyń. Z jednej strony to bazylika była pierwszą, z drugiej jednak fara okazała się ważniejsza politycznie. Mówią nawet, że w farze gościła Święta Królowa Jadwiga, oraz że to właśnie w niej zapadały ważne, krzyżacko-polskie, postanowienia i decyzje. Nie wolno mi pominąć, że pierwszy kościół p.w. Św. Mikołaja stanął na inowrocławskim rynku, tuż obok wieży ratuszowej. Dopiero po drugim jego zniszczeniu podjęto decyzję o nieznacznym jego przesunięciu w kierunku murów ówczesnego miasta, gdzie stoi do dnia dzisiejszego.

Czy w Inowrocławiu były jakieś inne świątynie? To niemożliwe, żeby w tak prężnie rozwijającym się mieście, siedzibie województwa inowrocławskiego, siedzibie biskupstwa, w mieście narodzenia Króla Polski Władysława zwanego Łokietkiem, działały tylko dwa kościoły! To prawda. Kościołów było troszeczkę więcej...

Nim jednak porwę się na próbę opisania Wam dawnych inowrocławskich Domów Bożych, chciałbym przypomnieć o sprawie wręcz oczywistej. Nawet nie znający historii naszego miasta, znają określenie bazyliki, troszkę dziś nieprzyjemne, szczególnie dla opiekunów kościoła - "Ruinę". Dlaczego tak piękną świątynię określa się mianem ruiny?
U progu dziewiętnastego wieku ta prężnie działająca parafia uległa całkowitemu spaleniu. W dosłownej ruinie stała niemal sto lat, dzięki czemu zapisała się w świadomości i pamięci inowrocławian jako "Ruina" właśnie. Minie zapewne kolejne sto lat, jeśli w ogóle jest to możliwe, nim mieszkańcy zapomną o tym określeniu, a zaczną nawiązywać do jej ponownej świetności. Kościół odrestaurowano staraniem księdza biskupa Antoniego Laubitza. Nim jednak to się stało, jedyną właściwą inowrocławską parafią była fara. To w niej tworzono i przechowywano inowrocławskie księgi metrykalne, w których odnotowywano chrzty, małżeństwa i zgony naszych przodków. O jej wyłącznej pracy sakramentalnej świadczy pomoc Ojców Franciszkanów, których zapiski odnaleźć możemy w przechowywanych dziś w Archiwum Archidiecezjalnym księgach.

O proboszczach inowrocławskich nadmienić trzeba, co następuje...

"Niegdyś przeznaczono kościół Świętego Mikołaja na parafialny dla mieszczan, a kościół N.M. Panny dla podgrodzian, mieszkańców w Starem mieście, przy Nowych Ogrodach, na Batkówku, Grodztwie i Stodołach i dla okolicznych wiosek, Strzemkowa, Gnojna, Balina, Balczewa, Marcinkowa, Turzan, Komaszyc, Trzask, Jacewa, Szymborza, Popowic, Batkowa i Rąbina. Duszpasterstwo przy kościele Świętego Mikołaja spoczywało w rękach sześciu księży: proboszcza, kaznodziei i czterech wikariuszy, przydzielonych do poszczególnych ołtarzy, zarazem mansjonarzy dekretem królewskim z soboty przed Świętym Marcinem 1597 roku zaprowadzonych w kościele N.M. Panny natomiast powierzono pieczę nad parafiami dwom księżom: plebanowi i wikariuszowi. Proboszcz, czyli prepozyt inowrocławski miał tytuł "rector (zarządca) Ecclesiae Sancti Nicolai et parochus (pleban) Ecclesiae Beatae Mariae Virginis".

Z chronologicznego, imiennego spisu proboszczów inowrocławskich podaje poniżej krótki życiorys szeregu zacnych kapłanów na podstawie herbarzy, akt wizytacyjnych i ksiąg zmarłych.

Ksiądz Stanisław Gołąb-Latowski był patronem ołtarza 10 000 męczenników w kościele N.M. Panny w Krakowie, w 1427 roku został kustoszem Skarbu Koronnego [Rzeczypospolitej], w 1434 roku mianowany proboszczem katedralnym w Krakowie, gdzie zmarł w 1442 roku.

Ksiądz Mikołaj Saszor-Chwaliszewski, ukończywszy szkoły w kraju, słuchał teologii na akademiach zagranicznych, skąd powróciwszy i stan duchowny sobie obrawszy z łaski króla Zygmunta otrzymał probostwo w Inowrocławiu. Mając głośne w kraju imię jako biegły prawnik, wybrany został przez arcybiskupa prymasa Dzierzgowskiego nadliczbowym kanonikiem-jurystą, na którą to godność dnia 23 kwietnia 1552 roku został instałlowany. W 1555 roku mianowany proboszczem i przełożonym klasztoru P.P. Norbertanek w Strzelnie, postąpił w 1562 roku na opata OO. Norbertanów we Wrocławiu na Śląsku, dokąd się przeniósł na stałą rezydenturę.

W 1577 roku zarządza parafią ksiądz Piotr Jelita- Gawłowski, zarazem proboszcz wolbromski, kanonik kolegiat łęczyckiej i łowickiej, tajny radca arcybiskupa prymasa Stanisława Karnkowskiego i sekretarz Jego Królewskiej Mości [Stefana Batorego]. Dla Rzeczypospolitej dobrze zasłużony mąż, kapłan niepospolitej wiedzy w sprawach świeckich i duchownych. Szkołę miejską postawił na lepszych warunkach, ustanowił stałego kaznodzieję, opłacał z własnych dochodów wikariuszy, naprawił trzy kościoły i szpital i odnowił plebanię.

Nastąpił po nim ksiądz Gabriel Pomian- Kiełczewski, urzędując przez 10 lat, przeniósł się w 1593 roku na probostwo P.P. Norbertanek w Strzelnie zamianowany wizytatorem klasztoru Norbertanów w Polsce, umarł w 1623 roku.

Następni proboszczowie, ksiądz Kacper Gryf-Chronowski był w 1597 roku prałatem- kantorem kruszwickim, a ksiądz Jan z Polanisz Poraj- Polanowski w 1628 roku dziekanem inowrocławskim, w 1634 roku prałatem archidiakonem kruszwickim. Obowiązki duszpasterskie sprawują od 1709 do 1714 roku, ksiądz Bogusław Ryben, kanonik kruszwicki, od 1715 do 1743 roku, ksiądz Bartłomiej Jan Wilmowski, prebendarz kościoła Bożego Ciała w Inowrocławiu, przedtem proboszcz gniewkowski, komendarz w Szadłowicach i Ostrowie, od 1744 do 1761 roku ksiądz Józef Abdank- Borzymiński, kanonik płocki, wpierw pleban parkański, zmarł on dnia 30 marca 1761 roku.

Po nim objął w komendę parafię inowrocławską ksiądz Łukasz Krajewski vicescholastyk i mansjonarz katedry włocławskiej. Już dnia 29 czerwca 1761 roku przybywa do Inowrocławia nowy proboszcz, ksiądz Łukasz Franciszek Ksawery Falken- Płachecki, mianowano go kanonikiem lubelskim, wizytatorem delegatem w 1763 roku, kanonikiem- koadjutorem biskupa kujawskiego Antoniego Ostrowskiego w 1771 roku. Przejęty rozbiorem ojczyzny, zmarł on dnia 23 września 1773 roku, nagle dotknięty paraliżem. Spoczywa pod kościołem N.P. Marii.

Tegoż wikariusz (od 1766 roku), ksiądz Michał Pietyróg- Wochelski, objął zarząd parafii, wnet został kanonikiem chełmińskim i prałatem kanclerzem kruszwickim. Proboszcz Wochelski przywrócił w 1780 roku, kosztem 50 000zł, kościół Św. Mikołaja do dawnego wyglądu świątyni Pańskiej, dźwignął z gruzów w 1792 roku kościół N.P. Marii, murując rozpadłą południową wieżę (widać dziś jeszcze bledsze cegły) i ozdabiając obie wieże baniastemi kopułami. Własnym nakładem postawił trzy drewniane dzwonnice. Odnowił okazale i pięknie dwa walące się kościoły Świętego Jakuba i Bożego Ciała. Odbudował plebanię i domki z 4 izbami dla wikariuszy. W połowie sierpnia 1807 roku udał się do lasu sadłogoskiego i na kalwarię pakoską celem przygotowania się należycie na śmierć. Umarł tamże w wieku 69 lat i 9 miesięcy, dnia 22 sierpnia 1807 roku, wieczorem o godzinie 8-mej. Ciało przewieziono do Inowrocławia i pochowano dnia 24-ego pod kościołem N.P. Marii.

Jego następcą był ksiądz Tomasz Antoni z Lewina Brochwicz- Lewiński. Słynął z wzorowych cnót życia. Był on plebanem w Kruszynie, 21 marca 1800 roku mianowany prałatem- scholastykiem włocławskim, 5 listopada 1812 roku kanonikiem gnieźnieńskim, na koniec prałatem proboszczem kruszwickim. Zmarł on w Inowrocławiu w wieku 69 lat, dnia 5 sierpnia 1819 roku, o godzinie 4-tej rano. Za zezwoleniem władzy pruskiej pochowano go 7-ego w podziemiach katedry kruszwickiej.

Ksiądz Maciej Schultz, z urodzenia Niemiec, zarządzał przez osiem lat parafią, jego staraniem odnowiono w 1820 roku kościół Św. Mikołaja. Dnia 21 grudnia 1828 roku umarł on, w wieku lat 45, na tyfus. Po tegoż śmierci objął duszpasterstwo ksiądz Jakub Kantak. Był tylko radcą duchownym. Brał czynny udział w powstaniu w 1848 roku, za co został uwięziony. Zżyty ze swoimi parafianami, umarł po 22 latach duszpasterstwa w wieku 64 lat, dnia 4 kwietnia 1850 roku, cierpiąc na wodną puchlinę.

Mało kto jest dziś w stanie dokładnie określić, gdzie stały dawne świątynie, mimo że podpowiedzią są niektóre nazwy ulic, jak choćby ulica Świętego Ducha czy Świętokrzyska. Władze miasta nigdy nie zdecydowały się na upamiętnienie dawnych miejsc kultu, co spowodowało naturalne wyparcie ich z pamięci inowrocławian. Nikt z żyjących nie widział tych świątyń na własne oczy, a nawet jeśli słyszał i przyjął do wiadomości, to zwyczajnie, z biegiem lat o nich zapomniał.

Bodaj największym inowrocławskim kościołem dawnych lat była świątynia p.w. Św. Jakuba, która wznosiła się na skrzyżowaniu dzisiejszych ulic Królowej Jadwigi i prezydenta Gabriela Narutowicza, w miejscu obecnego sklepu spożywczo-monopolowego. Legenda głosi, że mieszkańcy słyszą w tym miejscu dziwne odgłosy, krzyki i lament. Nic znów nadzwyczajnego, bowiem przy kościele rozciągał się niewielki cmentarzyk. Obecne kamienice stoją więc na ludzkich szczątkach. Czy jednak zmarli dają o sobie znać pozostawmy naszym indywidualnym wierzeniom.

Kolejną świątynią, o której warto, a nawet trzeba wspomnieć był kościół Świętego Ducha. Pierwszy pobudowano już około 1410 roku z inicjatywy zakonników Św. Augustyna, których to, jak wspomina Zygmunt Czapla, sprowadził do Inowrocławia książę kujawski Kazimierz. Pełnił on rolę kaplicy przy przytułku, później przeistoczonym w szpital powiatowy, którego mury, zaadaptowane na mieszkania, stoją po dzień dzisiejszy przy obecnej ulicy Najświętszej Marii Panny. Świątynia była swego czasu pod wyłączną jurysdykcją Ojców Franciszkanów, a później należała do probostwa inowrocławskiego.

Na koniec chciałbym nadmienić o istnieniu jeszcze dwóch inowrocławskich świątyń. Pierwsza z nich, kościół Świętego Krzyża, znajdowała się tuż za bramą strzelińską, mniej więcej w miejscu dzisiejszego parkingu samochodowego na skrzyżowaniu ulic - Poznańskiej i Świętokrzyskiej. Służył jako dom modlitwy dla przyjezdnych, którzy nie zdążyli wjechać do miasta przed zamknięciem się bram oraz dla okolicznych przedmieszczan, przede wszystkim z przedmieścia strzelińskiego (batkowskiego). Drugą świątynią, o której warto wspomnieć był kościół Świętej Anny, o którym praktycznie nic nie wiadomo, poza tym, że znajdował się najprawdopodobniej w miejscu usytuowanego w końcu XX wieku krzyża na skrzyżowaniu ulic Świętokrzyskiej i Alei Niepodległości.

Nie można zapomnieć także o kościele prowizorycznym p.w. Najsłodszego Serca Pana Jezusa, który stanął w pobliżu kościoła Zwiastowania Najświętszej Marii Panny. Był zastępczym domem modlitwy dla parafian "Matki Boskiej", który w 1909 uległ częściowemu zniszczeniu (zapadnięta boczna ściana kościoła, ponieważ świątynia, jak i całe miasto, stanęła nad dawną kopalnią soli). Prowizoryczną świątynię postawiono w 1911 roku, a zlikwidowano w roku 1940.

Obecne inowrocławskie świątynie katolickie:

1. Parafia p.w. Św. Mikołaja w inowrocławskim centrum - miejscowa fara
2. Parafia p.w. Św. Krzyża w inowrocławskim centrum - kościół poewangelicki
3. Parafia p.w. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny na granicy inowrocławskiego centrum i starego miasta
4. Parafia p.w. Imienia Najświętszej Maryi Panny na granicy inowrocławskiego starego miasta i osiedla Toruńskiego - inowrocławska Bazylika Mniejsza

5. Parafia p.w. Św. Józefa Oblubieńca na inowrocławskim osiedlu Nowym
6. Parafia p.w. Św. Barbary i Św. Maurycego na inowrocławskim osiedlu Nowym - kościół garnizonowy
7. Parafia p.w. Św. Ducha na inowrocławskim osiedlu Piastowskim II
8. Parafia p.w. Świętej Królowej Jadwigi Andegaweńskiej na inowrocławskim Rąbinie
9. Parafia p.w. Chrystusa Miłosiernego na inowrocławskim Rąbinie II
10. Parafia p.w. Św. Antoniego Padewskiego w inowrocławskim Szymborzu
11. Parafia p.w. Opatrzności Bożej w inowrocławskich Mątwach

Swoje cmentarze posiadają  parafie - Świętego Mikołaja, Świętego Józefa Oblubieńca, Zwiastowania NMP, Imienia NMP oraz parafie dzielnicowe - Świętego Antoniego Padewskiego i Opatrzności Bożej. Przy parafii Świętej Królowej Jadwigi Andegaweńskiej zlokalizowany jest Zespół Szkół Katolickich im. bł. ks. Antoniego Demskiego, który swą opieką oświatową otacza dzieci z katolickich rodzin na trzech etapach nauki - w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum. Do końca 2015 roku gimnazjum i liceum katolickie zlokalizowane było przy parafii Zwiastowania NMP, a kierownictwo obejmował ks. Dariusz Żochowski, obecny proboszcz parafii Imienia NMP.

Jankowski Kamil