Żydzi

(dosłownie "Chwalcy Jahwe" bądź "Czciciele Jahwe") - to naród semicki zamieszkujący w starożytności Palestynę, określany wówczas jako Hebrajczycy albo Izraelici, posługujący się językiem hebrajskim, a w średniowieczu i czasach nowożytnych mieszkający w diasporze na całym świecie i posługujący się wieloma różnymi językami. Żydzi nie stanowią jednolitej grupy etnicznej i religijnej. Wyróżniamy żydów ortodoksyjnych (charakterystyczne czapki i pejsy) oraz reformowanych. Czasami ci pierwsi nie uznają tych drugich za żydów. Musimy także pamiętać, że żyd pisany małą literką to wyznawca Judaizmu, natomiast Żyd z wielkiej litery, to mieszkaniec Izraela, który czasami nie jest wyznania judaistycznego (choć to niewielka społeczność). Prawdę mówiąc, Żydzi nigdy nie posiadali swojego terytorium. W Biblii mówi się o Ziemi Obiecanej, tzw. Kaanan, które Bóg Jahwe przeznaczył właśnie dla nich, pod ich domostwa i uprawę. Ziemia ta rozciągała się na terytorium późniejszej Palestyny, obecnego Izraela, dlatego właśnie tam w w 1948 roku stworzono Państwo Izrael.

 

W okresie II Wojny Światowej, hitlerowska polityka faszystowska i antysemicka miała na celu unicestwienie narodu żydowskiego. Z terenów okupowanych przez Niemców wymordowano ponad sześć milionów osób tego pochodzenia. Mordy te nazwano "Holocaustem".

 

 

 

 

FRAGMENT KSIĄŻKI TOMASZA ŁASZKIEWICZA pt." ŻYDZI W INOWROCŁAWIU W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM 1919-1939"

Zainteresowanych spisem zapraszamy do lektury bądź kontakt z Administratorem.

S. Simon pt. "Żydzi inowrocławscy za czasów Księstwa Warszawskiego (1807-1815)"

 

 

 

 

Lapidarium - powstało na cmentarzu komunalnym przy ul. Marcinkowskiego w Inowrocławiu 2012 r.

 

 

 

 

ŻYDZI MIESZKALI W INOWROCŁAWIU OD XIV WIEKU, Z CZASEM WYWIERAJĄC ZNACZĄCY WPŁYW NA ŻYCIE MIASTA, WSPÓŁTWORZĄC JEGO HISTORIĘ I WZBOGACAJĄC KULTURĘ.

WZNOSILI FABRYKI, ZAKŁADY LECZNICZE I OKAZAŁE KAMIENICE, A WIELKA SYNAGOGA NALEŻAŁA DO NAJPIĘKNIEJSZYCH W POLSCE, STANOWIĄC DOWÓD DUCHOWEJ I MATERIALNEJ SIŁY TEJ SPOŁECZNOŚCI.

NAJWIĘKSZE ZASŁUGI PONIOSŁY POKOLENIA RODZINY LEVY`CH, ZWŁASZCZA MICHAEL (1808-1879) PIONIER INDUSTRIALIZACJI ZACHODNICH KUJAW.
PODCZAS II WOJNY ŚWIATOWEJ OKUPANCI WYMORDOWALI WIĘKSZOŚĆ SPOŚRÓD NICH I ZNISZCZYLI NIEMAL WSZYSTKIE MATERIALNE ŚLADY ŻYDOWSKIEJ KULTURY. ZBURZONO CMENTARZE, A KAMIENNE MACEWY WYKORZYSTANO DO UTWARDZANIA CHODNIKÓW I PLACÓW.

NIECHAJ TO LAPIDARIUM POZWOLI ZACHOWAĆ PAMIĘĆ O TYCH SYNACH IZRAELA, KTÓRZY TUTAJ ŻYLI, PRACOWALI I UMIERALI PRZYCZYNIAJĄC SIĘ W ISTOTNY SPOSÓB DO UKSZTAŁTOWANIA WSPÓŁCZESNEGO OBLICZA INOWROCŁAWIA.

 

http://www.ino-online.pl/n.php?wiadomosc=16522&nr=1

 

Żydzi od początku obecności odgrywali istotną rolę w życiu gospodarczym Inowrocławia. Było to możliwe dzięki XVI-wiecznemu przywilejowie, który został następnie potwierdzony 11 kwietnia 1681 roku. Zezwalał miescowym Żydom na wykonywanie wszystkich rzemiosł, handel towarami, kupno i zabijanie bydła, wolny wyszynk wódki, piwa i mięsa. W okresie pruskim Żydzi zaczęli zajmować się, mimo protestów mieszczaństwa polskiego i niemieckiego, koncesjonowanym handlem na znaczną skalę. Elias Ephraim i Samuel Meyer uzyskali 28 grudnia 1780 r. ponowną zgodę monarchy na handel  materiałami i towarami zakupionymi z Bydgoskiej Fabryki Królewskiej. Zakupili porcelanę o wartości 300 talarów. Koncesję otrzymali także Abraham Hirsch, Meyer Dawid Jelonek. W 1777 r. Izrael Mencus sprawował pieczę nad produkcją wódki oraz królewskim młynem. Dwaj inni Żydzi otrzymali zezwolenie na przetwarzanie i sprzedaż wódki zakupionej w hurtowych ilościach w mieście lub w królewskich gorzelniach. W 1774 r. dwaj inni handlowali na dużą skalę jedwabiem i wełną. W 1788 r. inowrocławscy Żydzi eksportowali znaczne ilości zboża przez Gdańsk i Elbląg. Utrzymywali także kontakty handlowe z Litwą i ziemiami centralnych i zachodnich Niemiec. Jednak dominował drobny handel i rzemiosło. Ponadto obok przedstawicieli typowego rzemiosła (krawcy, kuśnierze, szewcy, szklarze, blacharze, rzeźnicy) pojawiali się w końcu XVIII w. wysoce wykwalifikowani rzemieślnicy np. złotnicy (Abraham Izrael) czy chirurdzy (Gamliel Abraham). Po zniesieniu w 1799 r. w Inowrocławiu stacji granicznej podupadł miejscowy handel prowadzony na większą skalę. Po 1815 r. ponownie zaczęła rosnąć wymiana handlowa. Szczególną rolę odgrywał handel lnem i wełną. Z czasem osiedlający się Żydzi z głębi Niemiec np. Leser Moses Levy czy Joel Moses Levy prowadzili na dużą skalę koncesjonowany handel eksportując towary kolonialne i zboże. Inni przedsatwiciele tej rodziny zajmowali się handelm indygo, wszelkimi barwnikami do materiałów wysyłając je do wielu firm w Anglii. W XIX w. miejscowi Żydzi zaczęli inwestować w rozwój lokalnego przemysłu. Szczególną rolę odegrał Michael Levy, który odkrył pokłady soli kamiennej w Inowrocławiu i zaczął je eksploatować. Wybudowal także odcinek kolei żelaznej łączącej Inowrocław z Toruniem i Poznaniem oraz uspławnił Noteć. Jego potomkowie rozbudowywali interesy. Juliusz Levy, Adolf Levy czy Leopold Levy inwestowali w rozbudowę przemysłu chemicznego (solny, produkcja wapna), kamieniołomy (wapienniki) w okolicach Barcina, przemysł cukrowniczy (cukrownia Wierzchosławice), gorzelniany czy bankowość (Bank für Handel und Gewerbe in Posen, Bank Cukrownictwa S.A. w Poznaniu). Dużą firmę handlującą nasionami i płodami rolnymi założył w 1900 r. Juliusz Zadek, prowadząc ją następnie wspólnie z synem Maxem i Arturem Krakowiakiem. Znanymi kupcami branży konfekcyjnej i bławatnej byli także Aron Elias i Wolf Elkesie. Od 1890 r. zakład leczniczo-kąpielowy przy obecnej ulicy Toruńskiej z filią przy Staszica prowadził lekarz Wilhelm Warschauer. O pozycji żydowskiego mieszczaństwa w Inowrocławiu świadczyć może lista dziesięciu najbogatszych mieszkańców miasta w 1913 roku. Wśród nich figurowały nazwiska: dr. Leopolda Levy, Siegfieda Sanda, Bernharda Schwersenza, Leo Davidsohna, Carla Freudenthala, Siegfieda Sanda, Borucha Wienera, Alberta Abrahama[1.1].

Po 1919 r. znaczenie Żydów w życiu Inowrocławia znacznie się zmniejszyło. W 1934 r. na 936 przedsiębiorstw handlowych i rzemieślniczych Żydzi byli właścicielami 18. W 1939 r. posiadali 33 placówki handlowe i rzemieślnicze oraz 24 nieruchomości. W międzywojniu działo 7 składów bławatnych, 2 obuwia, 2 mebli, 1 konfekcji, 1 galanterii i obuwia, 1 konfekcji i bławatów, 3 konfekcji, 2 skór, 1 skór, flaków i wełny, 2 rowerów, 1 artykułów żelaznych, 1 galanteryjny, hurtownia towarów galanteryjnych, czapnik, cholewkarz, handel starzyzną, drukarnia i księgarnia, handel końmi, 2 handle ziemiopłodami, 1 produkcja i handel wapnem oraz hurtowy handel solą, handel zbożem, handel bydłem, rzeźnictwo[1.2].

 przypisy

[1.1] Heppner A., Herzberg I., Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden in den Posener Landen, Koschmin-Bromberg 1904–1919.

[1.2] Łaszkiewicz T., Żydzi w Inowrocławiu w okresie międzywojennym (1919–1939), Inowrocław 1997.

Fragment książki S. Simona Żydzi inowrocławscy za czasów Księstwa Warszawskiego (1807–1815), Inowrocław 1939.

 

 

               "Za czasów Księstwa Warszawskiego kahał posiadał w samym Inowrocławiu dwie synagogi: tzw. Wielką Synagogę i tzw. Małą Synagogę. Ulic nie było jeszcze wówczas w Inowrocławiu, a domy oznaczone były dla orientacji kolejnymi numerami. Kompleks zabudowań kahalnych, położonych tuż przy murze miejskim, niedaleko tzw. Bramy Toruńskiej, tj. tam, gdzie obecnie znajduje się targowisko, objęty był numerami od 210–212. W skład tych zabudowań wchodziła Mała Synagoga, szopa oraz łaźnia rytualna (mikwa). Mała Synagoga graniczyła od zachodu z nieruchomością należącą do Samuela Szmelke i oddzielona była od tej nieruchomości wspólnym podwórzem.

Wielka Synagoga oznaczona była numerem 213. Był to budynek o kształcie wydłużonym, przyczym szeroka jego fasada biegła prostopadle do muru miejskiego i do Małej Synagogi. Wielka Synagoga stała prawdopodobnie w tym miejscu, gdzie dziś wznosi się budynek tzw. Starej Synagogi. Pożar, który w r. 1776 strawił prawie całą dzielnicę żydowską, nie oszczędził także i Wielkiej Synagogi. Padła ona pastwą płomieni i została odbudowana w r. 1780.

Mała synagoga uległa zburzeniu w r. 1804 i odbudowana została w rok później na mocy testamentu Salomona Abrahama Hirsza, który 6 stycznia 1804 r. zapisuje na ten cel plac pod murem miejskim oraz 500 talarów na koszty odbudowy. Przy poparciu kahału, który również ze swej strony wyasygnował na ten cel 500 talarów, wzniesiono masywny budynek, który w myśl testamentu miał służyć nie tylko jako dom modlitwy, ale przede wszystkim jako uczelnia talmudyczna pod nazwą ,,Bet Hamidrasz“. Za czasów Księstwa Warszawskiego utrzymała się jednak dla tej instytucji jeszcze stara nazwa ,,Mała Synagoga" (Kleine Schul). Mała Synagoga mieściła w sobie salę przeznaczoną na studia, oraz mieszkanie składające się z trzech izb i kuchni ."